پژوهش ها بیانگر خمیدگی برج طغرل است - مجله فیروزی

خبرنگاران-مهین قاسمخانی: خبر کج شدن این برج تا چه حد صحت دارد و چه کسی متوجه این خطر شده است، ما را بر آن داشت تا سراغ دکتر احمد ابوحمزه محقق و ری شناس معروف اهل شهرری برویم. از قضا متوجه شدیم فردی که چند سال قبل این خطر را برای نخستین بار به مسئولان گوشزد نموده، همین محقق بوده است.

اعلام خطر شما در زمینه کج شدن برج تاریخی طغرل صرفاً یک حدس است یا بر پایه شواهد علمی و عینی عنوان شده است؟

اهل شهرری هستم و رشته تحصیلی ام تاریخ است، بنابراین تعجبی ندارد که توجه زیادی به برج تاریخی طغرل داشته باشم که یکی از نمادهای تاریخ کهن ری است. از حدود 29 ـ30سال قبل یک کار تحقیقی در خصوص برج طغرل شروع کردم و قصد داشتم کتابی در همین زمینه بنویسم، اما با توجه به مشغله های زیادی که داشتم، در این کار وقفه ایجاد شد و حالا خوشبختانه تقریباً 80درصد کار صورت گرفته است. کوشش می کنم در آینده ای نه چندان دور این کتاب را منتشر کنم. با توجه به همین علاقه و کنجکاوی و عکاسی هایی که با فاصله زمانی چند سال انجام شد و مقایسه این عکس ها احساس کردم برج طغرل طی سال های اخیر در حد چند میلیمتر کج شده است. از آنجا که این موضوع بسیار حیاتی است و برج طغرل اهمیت زیادی برای ری، ایران و حتی دنیا دارد، از چند سال قبل موضوع کج شدن احتمالی برج طغرل را به مسئولان بیان کردم.

گفتید عکس هایی که در طی سال های گذشته از برج گرفتید شما را به این نتیجه رسانده که احتمالاً این برج در حال کج شدن است. این عکاسی ها با چه هدفی انجام می شد؟

از زمان دانشجویی، برج طغرل یکی از سوژه های مورد علاقه من برای مطالعه و عکاسی بود. بعد از آن هم وقتی در دانشگاه مشغول تدریس شدم، دانشجویانم را برای این کار تشویق کردم و در نتیجه حالا آرشیو خوبی از عکس های مربوط به برج طغرل وجود دارد که می توان آنها را با هم مقایسه کرد.

دکتر احمد ابوحمزه محقق و ری شناس اهل شهرری

یعنی شما با توجه به عکس های گرفته شده معتقد هستید که برج طغرل در حال کج شدن است؟

من یک محقق هستم و وظیفه ام تحقیق و پژوهش است و این کار را انجام می دهم. برج طغرل، یک برج آرامگاهی است. در شهرری برج های آرامگاهی کم نداریم، اما برج طغرل در بین آنها اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل اگر احساس خطری کنیم، نمی توانیم منتظر باشیم تا اتفاقی بیفتد و بعد نتایج آنالیز ها را اعلام کنیم. بنده و عده ای از دانشجویان با مقایسه عکس هایی که طی سال های گذشته گرفته شده، متوجه کج شدگی مختصری در این برج شدیم و آن را اعلام کردیم، چراکه برج طغرل بسیار بااهمیت است و اگر فرو بریزد، هویت، تاریخ و فرهنگ ما دچار خسران خواهد شد و دیگر نمی توان کاری کرد و خسارتی غیرقابل جبران خواهد بود. اکنون این وظیفه مسئولان است که با انجام اندازه گیری های دقیق، درستی یا نادرستی این یافته اولیه را اثبات نمایند.

با فرض درست بودن نظر شما، چه عواملی ممکن است سبب این اتفاق شده باشد؟

برج طغرل بنایی آجری و خشتی است که بیش از 20متر ارتفاع دارد. در ساخت آن از حجم زیادی مصالح استفاده شده است. داخل برج با خشت و بیرون آن با آجرهای حصیری ساخته شده است. به دلیل فشاری که روی اضلاع برج وجود دارد، معمار این بنا 3ضلع در شمال و 3ضلع در جنوب را خالی گذاشته است تا فشارهای درونی متعادل شده و سردرهای ورودی 2طرف برج فرو نریزد. آنچه مهم است امروزه فشارهای زیادی بر این برج وارد می گردد که مهم ترین این فشارها نم و رطوبت پای برج است؛ چراکه بخشی از این بنا در زیر زمین قرار گرفته است و هرچقدرهم که در آن موقع از ساروج و دیگر مصالح مقاوم در برابر رطوبت استفاده شده باشد، بازهم بعد از گذشت نزدیک به هزار سال از ساخت آن، می توان احتمال داد که این نم و رطوبت درحال وارد آوردن فشار مضاعفی بر اضلاع این بناست. زلزله ای هم که در زمان زندیه به وقوع پیوسته، روی این برج بی تأثیر نبوده است. از طرف دیگر ما شاهد فعالیت کارخانه سیمان تهران در فاصله کمی از این بنا هستیم و به خاطر آن هر 2 یا 3ساعت یک انفجار در کوه بی بی شهربانو اتفاق می افتد که نه تنها برای برج طغرل، بلکه برای سایر بناهای تاریخی ری همچون زندان هارون، برج اینانج و مهم تر از همه بقعه تاریخی بی بی شهربانو مخرب است.

ساخت وسازهای اطراف برج تا چه حد می تواند در این کج شدگی احتمالی نقش داشته باشد؟

ما در سال های اخیر شاهد اجرای یک طرح بزرگ عمرانی (ساخت مجموعه رازی) در مجاورت برج طغرل بودیم و گودبرداری وسیعی در نزدیکی این برج رخ داد. این گونه فعالیت های عمرانی هم می تواند بر مقاومت بناهایی از این دست تأثیر بگذارد.

بعد از اعلام خطر در زمینه احتمال کج شدگی برج طغرل، تا چه حد صدای شما شنیده شد؟

من سعی کردم صدای خودم را به گوش مسئولان از جمله اعضای شورای شهر، شهرداری، اداره میراث فرهنگی و گردشگری برسانم. خوشبختانه همه صدای مرا شنیدند و واکنش نشان دادند. حسن خلیل آبادی عضو شورای اسلامی شهر تهران سخنرانی خوبی در شورای شهر داشت و خواهان توجه بیشتر به آثار تاریخی شد. اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم واکنش مناسبی داشت. البته این موضوع را باید فراسازمانی ببینیم. برطرف مسائلی از این دست فقط از عهده یک سازمان برنمی آید. همه مسئولان باید به این نکته توجه نمایند.

از اهمیت برج طغرل بگویید و اینکه چرا این برج برای شما به عنوان یک ری شناس تا این حد جذابیت دارد؟

طبق شواهد موجود این برج بین 960 تا 970سال قدمت دارد. برج مربوط به دوره سلجوقیان است و هم از نظر قدمت و هم از لحاظ معماری اهمیت زیادی دارد. همان طور که می دانید ری منطقه ای زلزله خیز است و با توجه به این نکته وقتی می بینیم یک بنای تاریخی تا هزار سال دوام آورده، خود بیانگر اهمیت این برج به لحاظ معماری است. بعضی از مورخان و باستان شناسان معتقدند برج طغرل محل دفن طغرل اول یا سوم بوده و بعضی بر این باورند که این برج محل دفن بزرگان و اندیشمندان عصر سلجوقی بوده است. من نظر بین آنها را دارم و معتقدم این برج می تواند هم آرامگاه طغرل سوم و هم محل دفن بزرگان آن عصر بوده باشد، به ویژه اینکه برج طغرل در مجاورت یکی از قدیمی ترین آرامستان های ایران یعنی ابن بابویه واقع شده است. برج طغرل به لحاظ معماری تلفیقی از معماری ساسانیان و معماری اسلامی است. همان طور که گفتم، در ری برج های آرامگاهی زیادی وجود دارد که بقایای بعضی از آنها هنوز هم قابل مشاهده است، از جمله آنها می توان به برج های اینانج و نقاره خانه و گورستان های زیرین و زبیرین اشاره نمود. وقتی این برج های آرامگاهی را آنالیز می کنیم، بعضی از آنها 4ضلعی اند و بعضی 8ضلعی. البته برج های تا 18ضلعی هم داریم، اما تعداد برج هایی که بیش از این ترک (ضلع) داشته باشند زیاد نیست، در حالی که برج طغرل 24 ضلع(24ترک) دارد. زمانی که در برج طغرل عکاسی می کردم، متوجه شدم معمار و دانشمند سازنده این برج در ساخت آن به علم نجوم توجه داشته و با توجه به بعضی نشانه های موجود می توان گفت برج طغرل شاید یک ساعت آفتابی باشد.

براساس چه یافته هایی به چنین نتیجه ای رسیدید؟

به نظر می رسد هریک از ترک ها یا همان اضلاع بیست وچهارگانه این برج را باید یک ساعت در نظر گرفت. من در همان سال ها که همراه یکی از دوستانم روی این بنا مطالعه می کردم، متوجه شدم این برج مانند یک ساعت آفتابی عمل می نماید. به عنوان مثال در ساعت 5صبح، دقیقاً آفتاب ضلع پنجم را روشن می نماید و ساعت6ضلع ششم روشن می گردد. بعد ازظهر هم این فرایند ادامه داشت و به عنوان مثال در ساعت 2بعداز ظهر، ضلع دوم از نیمه غربی برج با تابش آفتاب روشن می شد. این بود که فرضیه ساعت آفتابی بودن برج را در سال1371 مطرح کردم و دیگران هم روی این فرضیه مطالعه و بعضی آن را تأیید و بعضی هم رد کردند. از طرف دیگر بعدها در متون تاریخی مربوط به دوره سلجوقی متوجه شدم در ری از بنایی یاد شده به نام شیر خفته. در این متون وقتی می خواستند بنویسند به ری رسیدیم، می نوشتند به شیرخفته رسیدیم، اما هیچ اشاره ای نشده بود که این شیر خفته چیست و کجاست؟ در همان آنالیز ها و مطالعات و عکاسی هایی که در برج طغرل انجام می دادم، متوجه شدم منظور از شیر خفته می تواند برج طغرل باشد. در این زمینه ما اسناد تاریخی چندانی نداشتیم، اما بعضی از استادان با ادله ای که ارائه شد این نظریه را پذیرفتند.

چرا چنین نتیجه ای گرفتید؟

تصویر شیر را در گبه های فارس دیده اید؟ اگر برج طغرل را از پایین به بالا در ورودی های برج نگاه کنید، تصویری شبیه به همان در نمای بیرونی این برج قابل مشاهده است که این را هم در همان سال ها و در حین عکاسی از برج دریافتیم. از طرف دیگر ما می دانیم در گذشته همان طور که فانوس دریایی وجود داشت، فانوس صحرایی هم وجود داشته است و بر بالای آن آتش روشن می کردند تا کاروان هایی که در قرون سوم و چهارم حرکت می کردند، با دیدن آن آتش متوجه نزدیک شدن به شهر و دیاری شوند و می توان تصور کرد که برج طغرل یکی از همین فانوس های صحرایی بوده است.